วัดถ้ำขามเป็นวัดที่ได้รับการเคารพอย่างสูงในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย (อีสาน) ตั้งอยู่บนภูเขาภูคำ ในอำเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนคร ภูเขาภูคำเป็นส่วนหนึ่งของเทือกเขาภูพานที่ทอดยาวผ่านภูมิภาคนี้
วัดถ้ำขามเป็นที่พำนักของพระอาจารย์ฝั้น อาจาโร พระภิกษุผู้ได้รับการยกย่อง ซึ่งเกิดในปี พ.ศ. 2442 และเป็นที่รู้จักในฐานะ “พระธุดงค์” ท่านพำนักอยู่ที่นี่จนถึงปี พ.ศ. 2507 ในช่วงบั้นปลายชีวิต ท่านยังใช้เวลาที่วัดป่าอุดมสมพรและวัดป่าภูธรพิทักษ์ด้วย
จุดเริ่มต้นของวัดนี้เกิดขึ้นในปี พ.ศ. 2496 เมื่อชาวบ้านนำพระอาจารย์ฝั้น เข้าไปในป่าเพื่อพักในถ้ำขนาดใหญ่ที่พวกเขาเรียกว่า “ถ้ำขาม” ถ้ำนี้เป็นที่นิยมในหมู่ชาวบ้านเพราะมีพระพุทธรูปเก่าแก่ ซึ่งพวกเขาจะสรงน้ำเพื่อทำบุญในช่วงเทศกาลสงกรานต์
ตำนานเล่าว่าเมื่อพระอาจารย์ฝั้นเข้าไปพักในถ้ำครั้งแรก มีเสืออาศัยอยู่ภายใน แต่เมื่อเห็นพระอาจารย์ฝั้น เสือก็ละทิ้งถ้ำไป พระภิกษุผู้มีชื่อเสียงท่านนี้จึงพักอยู่ในถ้ำเพื่ออยู่อาศัยและปฏิบัติธรรมพร้อมกับสามเณรหลายรูป
ในที่สุดท่านให้ชาวบ้านสร้างศาลาขึ้นที่นั่น หลายปีต่อมา ศาลาเล็กๆ นั้นค่อยๆ พัฒนากลายเป็นวัดที่สวยงามอย่างที่เห็นในปัจจุบัน
เจดีย์อันงดงามตั้งอยู่ใจกลางวัดถ้ำขาม สร้างในสไตล์อีสานและอยุธยา มีประตูไม้สักที่สลักลวดลายเทพเจ้าพระศิวะ ถือตรีศูลและดาบอย่างงดงาม เจดีย์นี้เป็นอนุสรณ์แด่พระอาจารย์เทศก์ เทศรังสี (หลวงปู่เทศก์) ซึ่งพำนักที่นี่ในช่วงบั้นปลายชีวิตจนถึงมรณภาพเมื่ออายุ 92 ปี
พระอาจารย์เทศก์ เป็นพระภิกษุที่ได้รับการเคารพอย่างกว้างขวาง เป็นหนึ่งในครูรุ่นแรกของประเพณีป่าไม้ไทย ท่านเป็นศิษย์ของพระอาจารย์มั่น (พ.ศ. 2413-2492) ผู้ร่วมก่อตั้งประเพณีป่าไม้ หลังจากหลวงปู่มั่นมรณภาพ ท่านกลายเป็นผู้นำของประเพณีป่าไม้ไทยจนถึงมรณภาพในปี พ.ศ. 2537
เจดีย์อนุสรณ์ของวัดถ้ำขามเป็นที่ประดิษฐานรูปหล่อสัมฤทธิ์ของพระอาจารย์เทศก์ ประดับด้วยเกล็ดทอง และพระพุทธรูปทองคำที่ยกมือในท่าอภัยมุทรา (หรือที่เรียกว่าท่า “สงบมหาสมุทร”) เจดีย์นี้ยังเก็บอัฐิของหลวงปู่เทศก์และของที่ระลึกจากชีวิตของท่าน รวมถึงภาพถ่ายของราชวงศ์ไทยที่มาแสดงความเคารพต่อพระภิกษุผู้เป็นที่เคารพ รวมถึงพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช
ด้านนอกเจดีย์ (ที่ฐานของบันไดทั้งสี่ด้าน) มีรูปปั้นเสือสัมฤทธิ์ที่สวยงามเพื่อเป็นเกียรติแก่พระอาจารย์ฝั้นและตำนานถ้ำเสือ
ถ้ำเก่าแก่นั้นตั้งอยู่ใต้หน้าผาที่เจดีย์ตั้งอยู่ มีพระพุทธไสยาสน์แกะสลักอยู่ที่ผนังถ้ำ พร้อมกับพระพุทธรูปทองคำและรูปปั้นของทั้งพระอาจารย์ฝั้นและพระอาจารย์เทศก์ เพื่อไปยังบริเวณถ้ำนี้ ต้องลงบันไดที่อยู่ทางซ้ายของจุดชมวิว ซึ่งให้ทัศนียภาพแบบพาโนรามาของสกลนคร
ผู้มาเยือนต้องปีนบันไดที่ค่อนข้างชันเพื่อไปถึงบริเวณวัดถ้ำขาม ซึ่งอาจเห็นลิงป่าและนกยูงเดินอยู่บนหน้าผา โปรดทราบว่าเมื่อขึ้นบันไดไปได้ประมาณ 3/4 จะมีทางออกที่นำไปสู่เส้นทางผ่านป่า อย่าออกทางนี้และเดินตามเส้นทางนั้น เพราะเป็นทางสำหรับพระภิกษุเท่านั้น มีเส้นทางป่าให้เดินหากไปเยือนบริเวณถ้ำด้านล่าง
วัดถ้ำขามอยู่ห่างจากตัวเมืองสกลนครประมาณ 40 นาที การเดินทางส่วนใหญ่เป็นถนนเล็กๆ คดเคี้ยวผ่านหมู่บ้านและชนบท การเดินทางไปที่นั่นเป็นโอกาสที่ดีสำหรับการขี่มอเตอร์ไซค์ชมวิว
หลังจากเยี่ยมชมวัดแล้ว ขอแนะนำให้ไปเยือนซากปรักหักพังของวัดขอมโบราณที่พระธาตุภูเพ็ก ซึ่งอยู่ห่างออกไปประมาณ 20 นาที หรือหากขี่มอเตอร์ไซค์และรู้สึกอยากผจญภัย อาจลองหาเส้นทางไปยังวัดถ้ำผาจันที่เงียบสงบ ซึ่งอยู่ห่างออกไป 8 กิโลเมตร